Günümüzde milletvekili genel seçimlerinde pekçok değişik sistem uygulanmaktadır. Bu seçim sistemlerini “çoğunluk esasına dayanan sistemler, nispi temsil esasına dayanan sistemler ve karma sistemler” olarak üç bölümde toplamak mümkündür.
Çoğunluk Esasına Dayanan Seçim Sistemleri
Çoğunluk esasına dayanan seçim sistemleri kendi içinde, “tek turlu dar bölge çoğunluk sistemi, blok oy, alternatif oy ve iki turlu çoğunluk sistemi” olmak üzere dörde ayrılmaktadır. Çoğunluk esasına dayanan seçim sistemlerinin kendilerine has özellikleri ve işleyiş şekilleri şöyledir:
İki turlu dar bölge çoğunluk seçim sisteminde ülke her biri tek aday çıkaran küçük seçim bölgelerine bölünür. Her seçim çevresinden ençok oyu alan aday, milletvekili seçilir. Seçilebilmek için mutlak çoğunluk aranmaz, göreli çoğunluk yeterli sayılır. “Tek parti hükümetlerinin kurulmasını sağlaması, partilerin geniş tabanlı olmasına imkan vermesi, seçmenlerin partilerin değil adayların arasından seçim yapmasına olanak tanıması ve seçmenler ile milletvekilleri arasında güçlü bir bağ kurmaya yardım etmesi” bu seçim sisteminin avantajları arasında sayılmaktadır. “Küçük partilerin Meclis’te adil bir şekilde temsillerine imkan tanımaması, büyük partilerin aldıkları oydan daha fazla milletvekiliyle Meclis’te temsil edilmesine yol açması ve boşa giden oy sayısının çok fazla olması” ise bu sistemin olumsuzlukları arasında sıralanmaktadır.
Blok oy sistemi, her seçim çevresinden birden çok kişinin seçilmesine imkan tanır. Aday esaslı blok oy sisteminde seçmenler partiler yerine adaylara oy verirler. Değişik partilerin adayları arasından karma liste yaparak oy kullanmak da mümkündür. Partiye dayalı blok oy sisteminde ise adaylara değil partilere oy verilir. Birinci gelen parti o seçim çevresindeki tüm milletvekillerini kazanır.
Alternatif oy sisteminde her seçim çevresinden yalnızca bir aday seçilir. Seçmenlerden o seçim çevresinde seçime katılan adayları birden başlayarak sıralamaları istenilen alternatif oy sisteminde, seçilebilmek için yüzde 50 oy oranını aşmak gereklidir. Alternatif oy seçim sistemi, seçmenlerin ilk tercihlerinin yanısıra diğer tercihlerini de gözönünde bulundurmaktadır.
İki turlu çoğunluk seçim sisteminde her seçim çevresinden tek bir aday seçilmekte, ilk turda yüzde 50 çoğunluk aranmaktadır.
Nispi Temsil Esasına Dayanan Seçim Sistemleri
Nispi temsil esaslı seçim sistemi, “liste usulü nispi temsil sistemi, karma üyeli nispi temsil ve aktarılabilir tek oy” olmak üzere üç ayrı şekilde uygulanmaktadır.
Liste usulü nispi temsil sisteminde, seçmenler partilere oy verirler, adaylar da partilerin aldıkları oylarla orantılı bir biçimde milletvekili seçilirler. Bu sistemde ülke birden çok milletvekili çıkaran seçim çevrelerine bölünür. Liste usulü nispi temsil sisteminde partilerin oy oranları ile kazandıkları milletvekili sayıları arasında genellikle adil bir dağılım gözlenir. Küçük partilere de Meclis’te temsil edilebilme imkanı tanınır. Ancak bu sistemden çoğunlukla tek parti iktidarı yerine koalisyon hükümetleri çıkmaktadır. Bölünmüş bir parti sistemine yol açması da bu seçim sisteminin olumsuzlukları arasında yer almaktadır. Türkiye’de de seçim sistemi olarak “yüksek barajlı liste usulü nispi temsil sistemi” uygulanmaktadır.
Karma üyeli nispi temsil sisteminde Meclis’in bir kısmı dar bölgelerden çoğunluk esasına göre, bir kısmı da ülke genelinden nispi temsil esasına göre seçilmektedir. Seçmenler hem dar bölge adayları hem de ülke genelinde partiler için oy kullanmaktadırlar. Bu sistemde ülke genelindeki nispi temsil esaslı seçim, dar bölgelerde uygulanan çoğunluk sisteminin ortaya çıkardığı dengesiz dağılımı düzeltmek için yapılmaktadır. Sonucu partilerin ülke genelinde aldıkları oy oranları belirlemektedir.
Aktarılabilir tek oy seçim sistemi, en karmaşık sistem olarak bilinmektedir. İrlanda’nın çok uzun zamandır uyguladığı bu sistemde seçmenlerden adayları tercihlerine göre birden başlayarak sıralamaları istenmekte, belirlenen seçilme kotasını geçen adaylar kazanmış sayılmaktadır. Seçilme kotasından fazla oy alan adayların oyları diğer adaylara dağıtılmakta, bu işlem tekrar edilerek seçmenlerin diğer tercihleri belirlenmektedir.
Karma Seçim Sistemleri
Bu seçim sisteminde hem çoğunluk hem de nispi temsil sistemleri birlikte kullanılmaktadır. Toplam milletvekili sayısının ne kadarının çoğunluk esasına, ne kadarının da nispi temsil sistemine göre belirleneceği her ülkeye göre değişmektedir. Rusya bu oranı yüzde 50/50 olarak uygularken, Tunus’da milletvekillerinin yüzde 88’i çoğunluk, yüzde 12’si de nispi temsil esasına göre seçilmektedir. Dar bölgede yapılan seçimin tek ya da iki turlu olması da yine ülkelerin uygulamalarına göre farklılaşmaktadır. Örneğin, İngiltere, Japonya, Güney Kore ve Rusya dar bölgede tek turlu sistemi kullanırken, Gürcistan, Arnavutluk ve Azerbaycan dar bölgelerde iki turlu çoğunluk sistemini kullanmaktadır. Partiler, karma seçim sistemlerinde biri ülke seçim çevresi için diğeri de dar bölge seçim çevreleri için olmak üzere iki ayrı listeyle seçimlere girmektedirler.
Dünyada hangi ülkelerin hangi seçim sistemlerini kullandığını saptamak için 1998 yılında 211 ülke arasında yapılan araştırma sonuçlarına göre ; 113 ülke çoğunluk sisteminin bir türünü, 76 ülke nispi temsil sisteminin bir türünü, 22 ülke de çoğunluk ve nispi temsil sistemini birlikte kullanmaktadır. Araştırma sonucuna göre günümüzde en yaygın olarak kullanılan seçim sisteminin “dar bölgeli tek turlu çoğunluk sistemi” olduğu görülmektedir. Liste usulü nispi temsil sistemi ile iki turlu çoğunluk sistemi de ençok kullanılan diğer seçim sistemleri arasında yer almaktadır.
(Kaynak: Siyasal İletişim Stratejileri, Dr. Abdullah Özkan, TASAM Yayınları, 2007)